آخرین رتبه ایران در هوش مصنوعی و مقایسه با رقبا

پایگاه خبری مطبوعات فارس: هوش مصنوعی به‌عنوان یک حوزه فناورانه نوظهور مورد توجه روزافزون قرار گرفته است. هوش مصنوعی یک فناوری درحال تحول است که مزایای اقتصادی و اجتماعی بسیار بزرگی برای آینده ترسیم کرده است. این فناوری ظرفیت آن را دارد که در نحوه زندگی، کار، یادگیری و اکتشاف و تعامل انسان‌ها در جهان تحول ایجاد کند.

هوش مصنوعی در دهه‌های متوالی موضوع مطالعه محققان فلسفی و علمی بوده و یکی از مهمترین و بحث برانگیزترین موضوعات پژوهشی روز جهان است. گستره موضوعاتی که هوش مصنوعی را در برمی گیرد بسیار وسیع و متنوع است. این گستره بازه ای از ابداع ماشین‌هایی با توانایی اندیشیدن تا طراحی الگوریتم‌های جستجوی مورد استفاده در بازی‌ها را شامل می‌شود. در واقع هوش مصنوعی به تفکر یا هوشمندی ماشین‌هایی مانند کامپیوترها اطلاق می‌شود.

هوش مصنوعی، شاخه‌ای از علوم رایانه محسوب می‌شود و از سه مقوله علمی با عناوین شبکه‌های عصبی، سیستم‌های استدلال فازی و الگوریتم ترکیب یافته است. هدف هوش مصنوعی، نزدیک سازی رفتار و پاسخ یک سامانه رایانه‌ای به الگوهایی است که انسان براساس آنها رفتار می‌کند.

مهمترین اهداف متخصصان هوش مصنوعی، تولید ماشین‌هایی است که دارای احساسات بوده، توانایی تعمیم و کاربست تجربیات گذشته در شرایط مشابه جدید را داشته و قادر به گسترش دامنه دانش وتجربیات خود باشند.

امروزه این رشته از علم درحوزه های مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد که عبارتند از: پزشکی، علوم هوافضا، اکتشافات، تسلیحات نظامی، پیش بینی وضع هوا، نقشه برداری و شناسایی عوارض، تشخیص صدا، تشخیص گفتار، تشخیص دست خط، بازی‌ها و نرم افزارهای رایانه‌ای همچنین هوش مصنوعی، شاخه‌های متنوعی دارد، از جمله شبکه‌های عصبی مصنوعی، پردازش تصویر و بینایی ماشین، الگوریتم‌های تکاملی، سیستم‌های خبره، یادگیری ماشین، داده کاوی، پردازش زبان طبیعی، بازشناسی گفتار و بسیاری از حوزه‌های دیگر.

در سال‌های اخیر نظریه پردازان تعاریف متفاوتی از هوش مصنوعی ارائه داده اند اما در تعریفی جامع، هوش مصنوعی را سیستم‌های هوشمندی می‌نامند که از طریق تجزیه و تحلیل داده‌های بزرگ و محاسبات ابری یاد می‌گیرند، اجرا می‌کنند و انواع جدیدی از نرم افزارها و روبات‌ها را توانمند می‌سازند تا به صورت بسیار مستقل از تصمیمات سازندگان و اپراتورها عمل کنند.

اما بررسی وضعیت هوش مصنوعی در کشور نیازمند بررسی‌های چندگانه در حوزه تولید علم، فعالیت دانشگاه‌ها و ارزیابی استفاده از هوش مصنوعی در زندگی روزمره است. در این مسیر وضعیت تولید علم ایران در حوزه هوش مصنوعی قابل توجه است و با توجه به فعالیت بالای علمی کشور در زمینه مهندسی کامپیوتر و علوم کامپیوتر رتبه اول منطقه و رتبه ۱۵ دنیا در اختیار ایران است. اما نکته‌ای که در زمینه هوش مصنوعی قابل توجه است رتبه ایران در استفاده از هوش مصنوعی در زندگی و فناوری است که چندان جالب توجه نیست.

رتبه پانزدهم ایران از نظر مقالات و تولید علم در حوزه هوش مصنوعی

دکتر محمد شهرام معین رئیس مرکز نوآوری توسعه هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات با اشاره به بروز رسانی نقشه راه توسعه هوش مصنوعی و آخرین وضعیت جایگاه ایران در حوزه هوش مصنوعی گفت: طبق آخرین نتایج بدست آمده رتبه ایران از نظر مقالات و تولید علم در رتبه پانزدهم است اما در استفاده از هوش مصنوعی در زندگی و فناوری رتبه ۷۷ را دارد که نسبت به دو سال گذشته هیچ تغییری نکرده است.

طبق آخرین نتایج بدست آمده رتبه ایران از نظر مقالات و تولید علم در رتبه پانزدهم است اما در استفاده از هوش مصنوعی در زندگی و فناوری رتبه ۷۷ را دارد که نسبت به دو سال گذشته هیچ تغییری نکرده است

لزوم برنامه ریزی برای ارتقا رتبه ایران از نظر استفاده از هوش مصنوعی در زندگی

وی با بیان اینکه استفاده از فناوری فقط به معنای تولید مستندات و مقالات نیست بلکه شامل پیاده سازی و استفاده از آن در زندگی افراد و در حکمرانی مدیریت کشور است به برنامه‌های توسعه هوش مصنوعی و بالا رفتن رتبه ایران اشاره کرد و افزود: با توجه به برنامه‌های در حال تدوین و اجرا و اهتمام و توجه خاصی که به هوش مصنوعی است حتماً رتبه ما از نظر استفاده از هوش مصنوعی در زندگی بهتر خواهد شد اما باید برنامه ریزی و اقدامات درستی در این حوزه وجود داشته باشد.

معین با اشاره به لزوم افزایش تعداد نیروهای تخصصی و تربیت شده در دانشگاه‌ها و همچنین افزایش کیفیت در حوزه هوش مصنوعی گفت: از نظر توان و نیروهای تخصصی که در دانشگاه‌ها تربیت می‌شوند توانمند هستیم اما برای اینکه بتوانیم در سطح ملی یعنی در پروژه‌های بزرگی که سازمانی، دولتی یا نهادی باشد یا اینکه پروژه‌های مثل جی پی تی ایرانی یا پروژه‌های هوش مصنوعی مولدی که در دنیا الان با گستره زیاد برای افراد زیاد ارائه می‌شود، هنوز نیاز به تلاش است.

تدوین برنامه توسعه ملی هوش مصنوعی و استفاده آن در برنامه هفتم توسعه

وی با اشاره به تدوین برنامه توسعه ملی هوش مصنوعی و استفاده آن در برنامه هفتم توسعه افزود: فعالیت‌هایی در بخش خصوصی جهت تقویت و توسعه هوش مصنوعی انجام شده اما این برنامه باید تقویت شود و بخش‌های خصوصی زیادی وارد این موضوع شوند و زیر ساخت‌های پردازشی، داده‌های لازم با حجم زیاد و کیفیت مناسب ارائه شود.

رئیس مرکز نوآوری توسعه هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات در ادامه با اشاره به اهمیت حمایت و بازاریابی از بخش خصوصی افزود: یکی از موضوعات مهمی که در برنامه هفتم توسعه اضافه شده این است که سازمان‌ها و نهادهای مختلف باید برنامه‌های هوشمندسازی خود را به معنای واقعی نه فقط الکترونیک شدن ارائه دهند و جایگاه سامانه‌های هوشمند و هوش مصنوعی در مجموعه مشخص شود و در آن برنامه ریزی و سرمایه گذاری کنند. در این صورت بخش خصوصی توانمند می‌شود و برای ارائه محصولات خود بازار پیدا می‌کند که این موضوع به بالا بردن رتبه ایران در جهان در استفاده از هوش مصنوعی کمک می‌کند.

آخرین وضعیت تهیه سند هوش مصنوعی در کشور

وی در خصوص آخرین وضعیت سند هوش مصنوعی با اشاره به اینکه این سند به صورت باز در سایت Ai.center.ir در اختیار قرار داده شده است افزود: این سند به نهادهای تصویب کننده مانند شورای عالی انقلاب فرهنگ و شورای عالی فضای مجازی داده شده و در حال حاضر مرکز نوآوری هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات در حال تعامل با مجموعه‌های مختلف است تا این سند نهایی شود و یک سند ملی کامل ارائه شود تا همه از آن تبعیت کنند. همچنین نقش نهادهای مختلف و در واقع نگاشت نهادی هم در این سند مشخص شده و وقتی که نهایی شود انشالله سازمان‌ها، نهادها و مؤلفه‌های مؤثر در زیست بوم هوش مصنوعی کشور هماهنگ با هم پیش خواهند رفت.

معین در خصوص زمان دقیق نهایی شدن سند هوش مصنوعی گفت: این روزها در حال تعامل با شورای عالی انقلاب فرهنگ و شورای عالی فضای مجازی هستیم و امیدواریم تا چند ماه آینده سند هوش مصنوعی نهایی شود.

تعیین کاربردهای ۱۰ حوزه اولویت دار در نقشه راه پروژه هوش مصنوعی

وی با اشاره به مشخص شدن کاربردهای مختلف هوش مصنوعی در ۱۰ حوزه اولویت دار در نقشه راه پروژه هوش مصنوعی در خصوص استفاده از هوش مصنوعی در کشاورزی و امنیت غذایی گفت: در همین راستا سال گذشته وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تفاهم نامه‌ای با موضوع کشاورزی هوشمند با وزارت جهاد کشاورزی منعقد کرد که هم اکنون در حال اجرا شدن است و یکی از بخش‌های آن به استفاده از سنجش از راه دور و هوش مصنوعی برای تخمین سطح زیرسطح کشت محصولات راهبردی کشور مربوط می‌شود.

رئیس مرکز نوآوری توسعه هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات ادامه داد: سال گذشته در همین پژوهشگاه، پروژه‌ای انجام شد که دو محصول استراتژیک را در آن کار کردیم و مدل هوش مصنوعی را با استفاده از داده‌های سنجش از راه دور و داده‌های مکانی زمینی ارائه دادیم و امسال هم در حال انجام پروژه‌ای هستیم که هفت محصول راهبردی کشور را در مناطق مد نظر با دقت مد نظر وزارت جهاد کشاورزی ارائه دهیم تا با استفاده از این داده‌ها مشخص کنیم چه مناطقی زیر کشت چه محصولاتی هستند.

وی گفت: برنامه‌های دیگری برای کشاورزی هوشمند در قالب همان تفاهم نامه گذشته وجود دارد که از طریق وزارت ارتباطات و مرکز هوش مصنوعی و پژوهشگاه ان شاالله انجام خواهد شد.

در همین زمینه رتبه بندی‌های مختلفی در حوزه هوش مصنوعی در بخش دانشگاهی و تولید علم در دنیا وجود دارد. برخی از این رتبه بندی ها به موضوع تولید مقالات می‌پردازند و برخی از آنها بر توانایی دانشگاه‌ها در گروه‌های علمی از جمله مهندسی کامپیوتر، علوم کامپیوتر، علوم داده و مهندسی برق و الکترونیک تاکید دارند و از این منظر آنها را دسته بندی می‌کنند.

در این گزارش به پنج مورد از آخرین نسخه‌های نظام‌های رتبه بندی که در زمینه هوش مصنوعی (Artificial Intelligence) به صورت اختصاصی پرداخته اند، اشاره شده است.

رتبه بندی یواس نیوز (usnews) و وضعیت دانشگاه‌های جهان در هوش مصنوعی

این نظام رتبه بندی هوش مصنوعی به عنوان یکی از سه گانه های جدید رتبه بندی به مجموعه علومی که در آن دانشگاه‌ها را دسته بندی می‌کند، اضافه کرده است. در این رتبه بندی هوش مصنوعی به عنوان زیرمجموعه ای از علوم کامپیوتر موضوعات از جمله فناوری‌های هوش مصنوعی مانند سیستم‌های خبره، سیستم‌های فازی، پردازش زبان طبیعی، تشخیص گفتار، تشخیص الگو، سیستم‌های پشتیبانی تصمیم، پایگاه‌های دانش و شبکه‌های عصبی را در بر می‌گیرد.

شاخص‌های کتاب سنجی بر اساس داده‌های وب آو ساینس برای دوره پنج ساله از ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ است. Web of Science یک پلتفرم تحقیقاتی مبتنی بر وب است که بیش از ۲۱ هزار مجله علمی با نفوذ و معتبر در سراسر جهان را پوشش می‌دهد. برای رتبه‌بندی ۲۰۲۲-۲۰۲۳ انتشارات در InCites تا ۲۸ ژوئن ۲۰۲۲ مدنظر بوده است.

تعداد دانشگاه‌های رتبه‌بندی شده در هوش مصنوعی ۱۴۲ دانشگاه در کل جهان بوده اند. دانشگاه‌های رتبه بندی شده بر اساس تعداد مقالات منتشر شده در آن موضوع خاص در مجموعه رتبه بندی گنجانده شده اند. در این رتبه بندی برترین دانشگاه جهان در هوش مصنوعی دانشگاه شینهوا (Tsinghua) چین است.

دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه تهران دو دانشگاه ایرانی هستند که در این رتبه بندی حضور دارند. دانشگاه آزاد اسلامی با رتبه ۵۵ در میان بهترین دانشگاه‌ها در حوزه «هوش مصنوعی» و رتبه ۳۹۴ در رده بندی عمومی جهانی و دانشگاه تهران با رتبه ۶۵ در میان بهترین دانشگاه‌ها در حوزه «هوش مصنوعی» و رتبه ۳۲۹ در رده بندی عمومی جهانی قرار دارند.

بهترین دانشگاه‌های جهان برای هوش مصنوعی (AI) در رتبه بندی EduRank.org

EduRank.org یک رتبه بندی مستقل مبتنی بر متریک است که ۱۴ هزار و ۱۳۱ دانشگاه از ۱۸۳ کشور را ارزیابی می‌کند. این نظام رتبه بندی از پایگاه اختصاصی داده با نمایه ۴۴,۹۰۹,۳۰۰ نشریه علمی و ۱,۲۳۷,۵۴۱,۹۶۰ استناد برای رتبه بندی دانشگاه‌ها در ۲۴۶ موضوع تحقیقاتی استفاده می‌کند. در رتبه‌بندی کلی، شاخص‌های برجستگی غیر دانشگاهی و محبوبیت از نظر فارغ‌التحصیلان را نیز اضافه کرده است.

در این رتبه بندی فهرستی از بهترین دانشگاه‌های جهان که بر اساس عملکرد تحقیقاتی آنها در هوش مصنوعی (AI) رتبه‌بندی شده‌اند، آورده شده است. نموداری از ۳۵.۳ میلیون استناد دریافت شده توسط ۱.۳۶ میلیون مقاله دانشگاهی ساخته شده توسط ۲۷۱۴ دانشگاه در جهان برای محاسبه رتبه بندی نشریات استفاده شد که سپس برای تاریخ انتشار تنظیم شد و به نمرات نهایی اضافه شد.

بر اساس این رتبه بندی دانشگاه کارنگی ملون از ایالات متحده آمریکا در رده اول قرار دارد. در رتبه بندی EduRank.org زیرشاخه‌های علوم کامپیوتر در جهان هم بررسی شده است.

در این نظام رتبه بندی تعداد ۵۷ دانشگاه ایران که بر اساس عملکرد تحقیقاتی آن‌ها در زمینه هوش مصنوعی (AI) رتبه‌بندی شده‌اند، در این رتبه بندی نموداری از ۲۱۹ هزار استناد دریافت شده توسط ۱۷.۷ هزار مقاله دانشگاهی ساخته شده توسط ۵۷ دانشگاه برای محاسبه استفاده شده است.

فهرست دانشگاه‌های برتر ایران در نظام EduRank.org در حوزه هوش مصنوعی (تنها دانشگاه‌های دارای زیر ۱۰۰۰ در جدول ذکر شده اند)

موسسه هوش مصنوعی و رتبه بندی نویسندگان توسط انتشارات

مؤسسه AIRankings نیز یک رتبه‌بندی مبتنی بر متریک است که قابلیت‌های تحقیقاتی هوش مصنوعی در سراسر جهان در سطوح مختلف (به عنوان مثال، نویسندگان، مؤسسات، شهرها، کشورها) را رتبه بندی می‌کند.

دو شاخص در AIRankings انتشارات تعدیل شده و شاخص هوش مصنوعی برای رده بندی مقالات حوزه هوش مصنوعی در نظر گرفته می‌شود. حوزه‌های اصلی رتبه بندی AIRankings شامل شش حوزه اصلی رایانش بصری، زبان طبیعی، یادگیری ماشین، استدلال شناختی، رباتیک و سیستم‌های چند عاملی است.

بر اساس نسخه سال ۲۰۲۳ رتبه بندی دانشگاه‌های مؤسسه AIRankings دانشگاه کارنگی ملون از ایالات متحده آمریکا با ۱۲۷ نویسنده و ۱۴۹۰.۸ انتشارات و ایندکس ۱۲۳.۶۶ در رده اول قرار دارد.

جمهوری اسلامی ایران در این رده بندی در رتبه ۳۴ دنیا قرار دارد. دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه علم و صنعت با ۱۴ نویسنده و مجموع ۱۷.۲ مقاله و ایندکس ۱.۴۶ در این رده بندی حضور دارند.

رتبه بندی جهانی QS و جایگاه دانشگاه‌های ایرانی در حوزه هوش مصنوعی

در میان رتبه بندی‌های مطرح آموزش عالی، رتبه بندی جهانی QS (کیواس) در بخش موضوعی دانشگاه‌ها را در موضوع هوش مصنوعی رده بندی کرده است.

از منظر این نظام رتبه بندی، حوزه هوش مصنوعی در دانشگاه‌های جهان به طور مستقل قابل ارزیابی نیست بلکه مجموع مدارک علمی دانشگاه‌ها در حوزه‌های علوم کامپیوتر و سیستم‌های اطلاعاتی، مهندسی برق و الکترونیک و علوم داده قابل بررسی است. در علوم داده، دانشگاهی از ایران در رتبه بندی دانشگاه‌های جهان QS حضور ندارد.

حضور پررنگ دانشگاه‌های ایرانی در رتبه بندی جهانی تایمز در حوزه هوش مصنوعی

نظام رتبه بندی تایمز هم هر ساله دانشگاه‌های جهان را بر اساس موضوع رده بندی می‌کند. در این نظام رتبه بندی موضوع هوش مصنوعی یکی از موضوعات زیر مجموعه در علوم کامپیوتر محسوب می‌شود اما از سوی دیگر در بخشی از مهندسی نیز مهندسی کامپیوتر را هم به عنوان موضوعات مرتبط با هوش مصنوعی رده بندی می‌کند. از ایران دانشگاهی در رده بندی علوم داده حضور ندارد.

جایگاه ایران در تولید مقالات حوزه هوش مصنوعی در پایگاه علمی scimago

بررسی وضعیت تولید مقالات حوزه هوش مصنوعی در پایگاه علمی scimago نشان می‌دهد که وضعیت ایران در حوزه تحقیقات هوش مصنوعی وضعیت مطلوبی است. رده اول منطقه خاورمیانه و بالاتر بودن از دو رقیب اصلی ترکیه و عربستان سعودی نشان از وضعیت علمی در حوزه مقالات دارد. در رده بندی جهانی نیز در حوزه هوش مصنوعی رتبه ایران رتبه پانزدهم دنیا است.

وضعیت تولید علم حوزه هوش مصنوعی در پایگاه علمی scimago در دنیا

دوران هوش مصنوعی عصر جدیدی است که بشر را در برابر یک خیزش علمی قرار داده است. تحقیقات هوش مصنوعی ابعاد گسترده‌تری یافته و رشته‌های تخصصی بیشتری را دربرگرفته است. اگر در ابتدا موضوعات هوش مصنوعی تنها به موضوعات کمی محدود بود اما اکنون کارآیی علوم شناختی، یادگیری ماشین و زبانشناسی، ذهن یا هوش واقعی و مسائل کاربردی بسیاری به حوزه هوش مصنوعی وارد شده اند.

یافتن جایگاه قدرت، توانمندی و ضعف کشور در حوزه‌های مختلف هوش مصنوعی از سویی و از سوی دیگر مواجهه با هوش مصنوعی به ویژه در هفته‌های اخیر که با روی کار آمدن هوش مصنوعی مولد نظیر «جی پی تی» سر و صدای زیادی به پا کرد، سازوکار مشخص و یکپارچه ای را می‌طلبد.